Historia Dulczy Wielkiej
Gwara
Jak mówią mieszkańcy mojej miejscowości
Gwara Dulczy Wielkiej i jej okolic należy do małopolskiego obszaru dialektalnego. Jest to gwara pośrednia między gwarami krakowskimi (od zachodu), kieleckimi (od północy), sandomierskimi (od wschodu) i gwarami podgórskimi (od południa). Do najistotniejszych jej cech należą :
- fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. to juz jez róźnica , jag my opowiadali , przynióz nom ;
- tzw. mazurzenie, czyli zastępowanie spółgłosek sz, rz, cz, dżspółgłoskami s, z, c, dz, np. solik copka, jesce, wiecór
- wymiana á pochylonego na o, np. trowa, godo, gro, prowda;
- przejście é pochylonego w i lub y, np. syr, brzyg, rzyka;
- przejście samogłoski pochylonej o w u, np. un , zrobiuł
- utrzymanie nieprzegłosowego e w niektórych wyrazach, np. mietła, niese, biedro;
- przejście wygłosowego –ej w i/y , np. downi , późni , wiency;
- wymowa samogłoski nosowej -ą w wygłosie bez nosowości , np. zprocesjo , za stodoło , wyjado
- tzw. labializacja, czyli poprzedzenie samogłosek o, u spółgłoską łna początku i w środku wyrazu, np. płole, łodzywać, łokrągły;
- zastępowanie przyimków w, z, pod przez we, ze, pode, np: we wozie, ze solą, pode drzwiami
- występowanie w narzędniku liczby mnogiej rzeczowników końcówki –my, np. cepamy, ciupagamy, olejnemy farbamy ;
- występowanie ly w grupie li, np. my graly , lypa
- zastosowanie dawnej końcówki przymiotnika dzierżawczego, np.: chłopok Bartków
- występowanie form typu pluralis maiestaticus, np. Tata malowali, lubieli malować;
Wyżej wymienione zjawiska językowe odnaleźć można było przede wszystkim w słownictwie mieszkańców Dulczy. Analizując słownik gwary można zauważyć, że słownictwo to było ściśle związane z życiem codziennym wsi, jej kulturą duchową i materialną. Uderzające było bogactwo nazw i większe ich zróżnicowanie, aniżeli w języku ogólnopolskim. Duża część gwarowego słownictwa związana była z domem i codziennym rytmem dnia, dotyczyła zajęć gospodarskich: pracy w polu, na boisku, w stajni.
Słownictwo gwarowe:
związane z kuchnią i jedzeniem:
blaszak – duży blaszany garnek
brojziok – placek z wykorzystaniem sody oczyszczonej, czyli brojzy
pociasek – narzędzie drewniane służące do rozgrzebywania ognia w piecu chlebowym,
dzieżka – drewniane naczynie do zarabiania ciasta chlebowego,
gliniaki – naczynia gliniane’
graty – naczynia,
kamieniaki – naczynie kamionkowe,
niecka- drewniane naczynie do zarabiania ciasta,
omasta – usmażona słonina, którą dodaje się do jedzenia
pamuła – słodka zupa z owoców
podpłomyk – placek z ciasta chlebowego posypany cukrem,
praska – drewniany przyrząd do odciskania sera
sagan – czajnik,
warzecha –drewniana łyżka
żeleźniaki – żeliwne naczynia
związane z gospodarstwem;
balia -wanienka ,
boisko - miejsce przechowywania różnych narzędzi rolniczych
cebrzyk – naczynie z drewnianych klepek, używany do mycia się
cep – narzędzie drewniane do młócenia zboża
chomąto – element uprzęży dla konia,
gady - ptactwo domowe,
jarzmo – drewniany zaprząg zakładany na kark dla wołów,
kanka - dzbanek na mleko,
kantarek - waga sprężynowa
karpiel –brukiew,
kobylica - imadło stolarskie,
kuśka - pojemnik (róg) z wodą na osełkę do kosy,
lyterki – osłony do wozu drabiniastego
obora – pomieszczenie dla zwierząt, stajnia,
opałka - koszyk z wikliny o owalnym kształcie, bez pałąka, do przechowywania materiałów sypkich
osełka - do ostrzenia kosy
pętaczka – krótki, gruby sznur, służący do wiązania krów
postronek – grubo kręcony sznur, powróz
przetak – sito z dużymi otworami do przesiewania zboża
ślufanek, - ława w kuchni służąca również do spania,
waserwaga – poziomica
Cechy gwarowe odnaleźć można było nie tylko w słownictwie mieszkańców miejscowości, ale również w porzekadłach i przysłowiach:
,,Święto Łucja dnia przyrzuca, a noc skraca”
,,Na Boże Narodzenie przybywa dnia na kurze postąpienie, a na Nowy Rok na wilczy skok”
,,Barbara po wodzie, Boże Narodzenie po lodzie”
,,Luty pluty”.
„Luty minie, zima zginie”.
,,Na św. Grzegorza pójdzie zima do morza”.
,,Święty Józef kiwnie brodą, pójdzie zima z wodą”.
,,Ile w marcu mgły, tyle w czerwcu burz”.
,,W św. Floriana jak leje, to pożary zaleje” (mało burz).
,,Nowy Rok pogodny, cały roczek płodny”.
„Po Matce Bosce Zielny każdy chodzi jak brzemienny”.
„Po świętej Jadwidze, tam pasę gdzie widzę”
„Na świętej Jadwigi z pola na wyścigi”.
„Po świętej Katarzyny nie wyganiać zwierzyny.”
„Czterdziestu Męczenników jakich, czterdzieści dni po nich takich.”
„Jak bida to do Żyda , jak nędza to do księdza , jak trwoga to do Boga”
„Z pięknej miski se nie pojesz”
„Stare baby do porady, młode do uciechy”
„Tyle wie, co zje”
„Jaki kto do jedzenia, taki do roboty”
Gwara Dulczy przeobrażała się na przestrzeni wieków, jednak to w minionym, XX w. , dokonało się w niej najwięcej zmian. W wyniku przemian społecznych, gospodarczych i kulturalnych, jakie dokonują się w ostatnich latach na wsi polskiej, nastąpiło szerzenie się i upowszechnianie norm polszczyzny ogólnej. Proces ten prowadzi do zanikania mnóstwa starych form i wyrazów. Słownictwo ludowe wychodzi z użycia. Przeobrażenia dokonują się również pod wpływem środków masowego przekazu. Współcześnie zauważa się, że stosunek do gwary stał się bardziej pozytywny. Wzrost zainteresowania własnym regionem, w tym także lokalnymi gwarami, jest postrzegane jako sposób identyfikowania się z „małą ojczyzną”. Pozwala to nie tylko przezwyciężać zahamowania w używaniu gwary, ale również ocalić wiele słów i zwrotów od zapomnienia. W zachowaniu gwary i jej promowaniu duże znaczenie ma edukacja regionalna w szkole, która powinna uświadomić młodym ludziom, że gwara jako archaiczne świadectwo naszego języka jest cennym składnikiem kultury narodowej, jest swoistym skarbem, bogactwem mowy ojczystej – i dlatego trzeba ją chronić i pielęgnować.
Materiał wypracowany przez uczestników kółka regionalnego
pod kierunkiem pani Beaty Wrzesień